«سنگ هفت قلم» از نفیس ترین آثار هنری دوران تیموریان در هرات است که بسیاری از باستان شناسان بر این باورند که نظیر آن در جهان وجود ندارد.
«سنگ هفت قلم» یکی از آثار تاریخی و مهم ترین میراث هنری دوران تیموریان است که اینک در جوار مزار «خواجه عبدالله انصاری» در هرات بر سر مزار «غریب میرزا» فرزند جوان «سلطان حسین بایقرا» قرار دارد.
این اثر هنری از شاهکارهای صنعت سنگ تراشی و حجاری در جهان محسوب میشود که به دست هنرمندان مشهور تیموری چون «کمال الدین بهزاد» و «شمس الدین حکاک» خلق شده است.
برخی نیز بر این باورند که هنرمندان مشهوری چون «میرک نقاش» و «زین الدین معمار» نیز در خلق این شاهکار هنری نقش داشتند.
زمان ساخت این سنگ هنری که به درخواست «سلطان حسین بایقرا» ساخته شد مدت ۷ سال به طول انجامید و این سلطان فرهنگ پرور قصد داشت تا آن را بر سر مزار خود بگذارد که ناگهان فرزند جوانش، غریب میرزا، از دنیا رفت و این سنگ بر سر مزار وی قرار گرفت که تا کنون نیز از گزند حوادث به دور مانده است.
در مورد چگونه پدید آمدن این سنگ نظرات گوناگونی مطرح شده است، اما آنچه که اکثر باستان شناسان دوره تیموری بر آن تاکید دارند این است که استاد «شمس الدین سنگتراش» این سنگ را از کوه کند و آن را مسطح ساخت و بعد از صیقل و پردازش آن را به شکل مستطیل در آورد و بعد گلبرگ‌ها و نقاشی‌های زیبایی را بر روی سنگ حک کرد.
دلایل نام گذاری این سنگ به هفت قلم نیز این بوده است که آفرینش این این سنگ در هفت مرحله صورت گرفته و اول که سنگ از کوه جدا شده به شکل خاصی در آمده و دوم تراشکاری شده و سوم داخل سنگ حکاکی صورت گرفته و در مراحل بعدی نقاشی و کتابت آن صورت گرفته است.
«ولی شاه بهره» نیز همین نظر را در کتاب «هرات نگین خراسان» آورده و می‌نویسد: «این سنگ داری ۷ سطح بوده که از آن رو بر اهمیت هنری آن افزوده است».
«برخی محققین را عقیده بر آن است که مراحل کندن این سنگ از کوه و مسطح ساختن و بعدا صیقل دادن و آنگاه تنظیم و ترتیب پلان کاری، تقسیم نمودن آن با اشکال هندسی، طرح گلبرگ‌ها و ترسیم نقوش، تراش دادن گلبرگ‌ها و در نهایت حک خطوط اسلامی معنی کامل هفت قلم را به خوبی می‌رساند تا آنکه این عروس هفت قلم را بر حجله پر گل تاریخش نشاندند.»
البته برخی از کارشناسان و مورخان دلایل دیگری نیز بر نام گذاری این سنگ به هفت قلم ذکر کرده و نوشتند: در گذشته‌ها معمول بود عروسان را با ۷ رنگ و ۷ قلم آرایش نمایند، از این سبب سنگ هفت قلم به مثابه عروسی است که با هفت قلم مشاطه‌گری شده است.
در گذشته بسیاری از باستان شناسان خارجی قصد خرید این سنگ تاریخی را به قیمت‌های گزاف از افغانستان داشتند که این کشور حاضر نشد آن را به کسی بفروشد.
در سال‌های قبل هیئت باستان شناسی از طرف یونسکو برای مطالعه دقیق این سنگ به افغانستان سفر کرد و بعد از کاوش آن را شاهکار هنری بی نظیری توصیف کرد.
در سال ۱۳۸۳ خورشیدی، ولی شاه بهره که ریاست میراث فرهنگی هرات را بر عهده داشت، به سازمان فرهنگی یونسکو پیشنهاد داد تا سنگ هفت قلم به عنوان هشتمین اعجوبه هنر جهان ثبت میراث فرهنگی جهان گردد.
در سال‌های اخیر به همت «بنیاد فرهنگی آغا خان» بناهای اطراف این سنگ توسعه یافته و کتابخانه و مرکز پژوهشی هفت قلم در جوار سنگ هفت قلم تاسیس شده است.
