مجازات یک تنبیه و عکس‌العمل اجتماعی است. در عصر باستان مجازات زندان منحیث جزای اصلی رایج نبوده و چندان مورد توجه حاکمان آن دوره و مردم قرار نمی‌گرفت. بیشتر مجازات بدنی بوده(حدود و قصاص) و با زندان سروکار کم تری داشتند. زندان اساساّ جایگاه درآن زمان مشخص نداشت؛ چون ایجاد ارعاب و ترس فلسفه اصلی مجازات تشکیل می‌داد. مجازات زندان به دور از انظار عامه در عقب دیوار های بلند عملی می‌شد. از نظر شریعت اسلام نیز کم رنگ بوده است، اکثرا مجرم به شکل مجازات بدنی تنبیه می‌گردید.
اما به سرعت جزای حبس جای مجازات بدنی شدید گرفت. یک وسیله قاطعی است برای تبارز عکس العمل اجتماعی علیه مجرم که به شیوه های مختلف تطبیق شده می تواند و تاثیرگذاری‌های چند بعدی بالای مجرم و جامعه داشته می تواند یکی موثرترین اثرات زندان، ناتوان سازی مجرم و رفع تشویش جامعه از احتمال ارتکاب جرم مجدد می باشد. این هدف بخصوص در زمانی‌که مجرم به حبس قرار دارد، بصورت قطعی امکان پذیر است و در آن جای شکی وجود ندارد. جلوگیری از تکرار جرم از طریق پند آموزی به شخص مجرم صورت می گیرد.
حبس(زندان) به عنوان جزای اصلی که در دو صده اخیر وارد حقوق جزای مدرن شده از جمله مجازات های جدیدی نسبت به سایر جزاها؛ مثل قطع عضو، اعدام، شلاق، و… محسوب می شود. زیرا در گذشته دولت‌ها کیفرهای شدیدتری را برای کنترول مجرمان در نظر می‌گرفتند. مهمترین هدف آن ها کنترول مجرمان بود که به صلاح جامعه و مجرمان خوب میدانست. اما با گذشت زمان و تغییر حکومت‌ها، افزایش حقوق دانان و نخبه گان زندان را جایگزین جزاهای شدید( قطع عضو، شلاق و…) وارد حقوق و قوانین جزایی کشورها کردند و حبس را به عنوان جزای اصلی به وجود آوردند.
زندان به هدف اصلی مجازات کردن( اصلاخ و تربیت مجدد) برسند و زندان را محیطی برای آموزش، پرورش و تعلیم مجدد مرتکبین جرم ساخته اند. تا این افراد بعد از سپری کردن مجازات شان اصلاح شده و به عنوان یک فرد سالم به اجتماع تقدیم شوند. افغاستان نیز همانند دیگر کشورها و حتا در بعضی موارد بیشتر از آن از جزای حبس استفاده می کنند و زندان را محیط و محل خوبی برای اصلاح و تربیت مجرمان می داند؛ به همین قسم در کود جزا و دیگر قوانین جزایی، از جزای حبس بیشتر سخن گفته و اکثر کیفرها را به سلب آزادی خلاصه نموده است.
از آن جایی که هدف اصلی کیفردادن مجرمان و متخلفان، اصلاح آن ها و پیش‌گیری از ارتکاب جرم در جامعه است؛ باید توجه گردد که در هر نظام حقوقی و مطابق به اوضاع و شرایط محیطی هر کشور، کدام نوع مجازات سریع تر ما را به هدف متذکره می‌رساند.
به اساس گزارشات طی سال ۱۳۹۹ از سوی محکمه عالی جمهوری اسلامی افغانستان که در چهار ربع نشر شده است. نشان می‌دهد که در ربع اول قضایای حکم شده در محاکم و دیوان های مختلف مرکز و ولایات ۴۹۳۴ تن به حبس یک سال الی بیست سال بالاتر از آن محکوم شده‌اند. درربع دوم این گزارش نشان می دهد، ۷۹۴۹ تن به حبس یک سال الی بیست سال بالاتر از آن محکوم شده‌اند و همچنان ۱۵ تن دیگر به حبس تنفیذی، شش تن به حبس تعلیقی محکوم شده‌اند. در ربع سوم ۱۰۴۲۵ تن به حبس یک سال الی بیست سال محکوم شده‌اند. ۱۰۱ تن به حبس تنفیذی، ۱۲ تن دیگر به حبس تعلیقی محکوم گردیده‌اند. در ربع چهارم این گزارش آمده است. ۱۰۰۹۵ تن به حبس یک سال الی بیست سال محکوم گردیده اند. ۲۶ تن دیگر به حبس تنفیذی محکوم شده‌اند.
مفهوم مجازات: مجازات واژه عربی است به معنای پاداش دادن و جزا دادن در نیکی و بدی و مکافات می باشد و همچنان “سزای کسی را دادن آمده است” مفهوم اصطلاحی آن عبارت از کنش جامعه در مقابل فعل یا انفعال ضد اجتماعی که به وسیله قانون جرم شناخته شده است.
مفهوم حبس: حبس واژه عربی است که به معنای دربند کردن، قید کردن، بازداشت، بستن، توقیف، زندانی کردن و بند را گویند.و مفهوم اصطلاحی آن طوری که از نامش هویداست. جزای سلب کننده آزادی عبارت از آن نوع جزای است که صدمه و زیان آن متوجه آزادی و گشت‌و گذار آزادانه مجرم است جزای سلب کننده آزادی در مقایسه با دیگر مجازات ها ، خصوصیت اصلی‌اش این است که آزادی مجرم را طوری موقت یا دایم سلب می کند. جزای سلب کننده آزادی در حقیقت همان جزای زندان یا حبس است. حبس از جمله مجازات های اصلی سلب کننده آزادی می باشد. بر اساس تعریف در کود جزا افغانستان در ماده ۱۴۵ کود جزا این واژه چنین تعریف شده است.” حبس عبارت است از زندانی ساختن محکوم علیه به حکم قطعی محکمه دریکی از محابسی که از طرف دولت به این منظور اختصاص یافته است.”
انواع حبس به ۵ نوع است: ۱ حبس قصیر: هرگاه مجرمی، عمل جرمی را انجام دهد که مرتکب آن حسب قانون باید مطابق حکم با صلاحیت محکوم به مجازات سلب کننده آزادی گردد. اولین حبس در نظام جزایی افغانستان حبس قصیر است که در قانون جزا(۱۳۵۵) مدت آن از ۲۴ ساعت شروع الی یک سال قید است؛ اما در کود جزای افغانستان مصوب سال ۱۳۹۶ مدت حبس از سه ماه شروع الی یک سال ادامه دارد. البته کسانی که مرتکب جرم قباحت می‌گردند، نیز به جرایم نقدی محکوم می شوند. یکی از مزایایی کود جزا نسبت به قانون جزا می باشد در فقره ۱ ماده ۱۴۷ این قانون آمده است:” حبس قصیر از سه ماه الی یک سال.”
۲. حبس متوسط: این حبس نظر به نوع وخامت جرم، حبس متوسط است که مدت آن بیش از یک سال الی پنج سال می باشد. طوری که در فقره ۲ ماده ۱۴۷ کود جزا بیان شده است:” حبس متوسط بیش از یک سال تا پنج سال.”
۳. حبس طویل: هرگاه جرم یک مجرم در رده مجازات حبس قصیر و حبس متوسط نباشد، مرتکب محکوم به حبس طویل می گردد، که مدت آن بیش از پنج سال الی شانزده سال در قانون پیش‌بینی گردیده است: فقره ۳ ماده ۱۴۷ کود جزا تصریح نموده است:” حبس طویل بیش از پنج سال تا شانزده سال”
۴. حبس دوام درجه۲: همین طور حبس دوام درجه دو یکی انواع مجازات حبس در قانون پیش‌بینی شده است. مدت آن از شانزده سال الی بیست سال می باشد. این در حالی است که در قانون جزای ۱۳۵۵ فقط حبس دوام درجه دو با همین مدت بود؛ ولی با انفاذ کود جزا، حبس دوام به درجه‌یک و درجه‌دو تقسیم شد. فقره ۴ ماده ۱۴۷ کود جزا توضیح می کند:” حبس دوام درجه۲ بیش از شانزده سال تا بیست سال.”
۵. حبس درجه ۱: در تقسیم‌بندی حبس دوام به درجه‌یک و درجه‌دو، به طور دقیق هدف قانون گذار اعدام‌زدایی بوده است؛ مثلا هرگاه مجرم در قانون جزای ۱۳۵۵ محکوم به اعدام می‌شد، مطابق کود جزا، محکوم به مجازات حبس دوام درجه‌یک می گردد.
نویسنده: کریمه مرادی
